Chuck Norris vs communism
In de documentaires van het programma Community Cameras van het International Film Festival Rotterdam (IFFR) 2016 onderzoeken filmmakers hoe groepjes mensen samensmelten tot gemeenschappen. Voormalig tv-piraat Menno Grootveld bekeek de documentaires en vertelt over het belang van beeld voor de emancipatie van sociale groepen, en hoe gemeenschapsgevoel dankzij film en televisie grenzen en culturen kan overstijgen.
Ze zaten in de jaren 80 in heel Roemenië aan de buis gekluisterd. Groepjes van soms wel tien, twintig man, samengepropt in kleine huiskamers. Met ingehouden adem keken ze elke week naar VHS-banden die zo vaak overschreven waren dat soms hele scènes van films waren weggevallen. Voor de ervaring maakte dat weinig uit. De banden bevatten iets van onschatbare waarde: illegale Hollywoodfilms, door het communistische regime in de ban gedaan, nagesynchroniseerd door de kittige, licht schrille, maar hoogst expressieve vrouwenstem van Irina Nistor. “Mensen hunkerden naar een samenleving die verboden was”, zegt een van de geïnterviewden in de documentaire Chuck Norris vs Communism, op IFFR te zien in het programmaonderdeel Community Cameras. Rambo, Rocky, Chuck Norris en de alom aanwezige Nistor verbonden mensen met een glimp van de wereld buiten het verstikkende Roemenië van Nicolae Ceaușescu.
DE CREËRENDE CAMERA
De drang om de uniformiteit van de televisie in de jaren 80 te doorbreken, was er niet alleen in communistische landen. Ontevreden met wat er in Nederland op de twee officiële zenders te zien was – en met wat er níet te zien was – richtte Menno Grootveld in 1982 met een stel vrienden de piratenzender Rabotnik TV op. Via het net aangelegde kabelnetwerk stuurden ze zelfgemaakte reportages over hun eigen leefwereld de Amsterdamse huiskamers in. Beelden uit de krakersscene en optredens van punkbandjes. De ‘etherdissidenten’ trokken het medium van televisie naar zich toe en braken het open. Toen ze pochten dat ze ook in Siberië werden bekeken, kopte de Duitse krant Die Zeit prompt: ‘Rabotnik TV brengt punk naar Siberië’. Dat de zender ook echt buiten Nederland mensen met elkaar verbond, ontdekte Grootveld pas later. Op een bijeenkomst in Moskou eind jaren 80 ontmoette hij een oudere dissidente dichter, die Rabotnik TV kende. Dat ook in het Westen andersdenkenden waren, sterkte destijds de Russische dissidenten. Grootveld: “Ik besefte toen dat deze elementaire vormen van herkenning en identificatie, over grenzen en dwars door culturen heen, heel belangrijk zijn voor de gemeenschapsvorming.”
DE DOCUMENTERENDE CAMERA
Het zichtbaar maken – en het zien – van een sociale groep kan het gemeenschapsgevoel versterken. In Community Cameras komt dit thema veelvuldig terug. “El viento sabe que vuelvo a casa, Here Come The Videofreex en Bla cinima gaan allemaal over heel specifieke gemeenschappen”, zegt Grootveld. “De filmmakers proberen daar zo diep mogelijk in door te dringen om een authentiek beeld te geven.” De cinematograaf Haskell Wexler, onderwerp van de documentaire Rebel Citizen, maakte naast zijn veelbekroonde speelfilm Who’s Afraid of Virginia Woolf veel documentaires. “Hij gaf een stem aan gemeenschappen en hun strijd, die niet of nauwelijks aan bod komen in mainstream media.” Volgens Grootveld heeft zulke documentatie van buitenaf een grote waarde. Maar, zegt hij, pas wanneer een groep zelf de camera ter hand neemt, zelf het beeld bepaalt, wordt de camera een emanciperend instrument.
In August 1991, Communist hardliners tried to seize power. Sergei Loznitsa used the archive footage to make his film The Event.
DE REGISTRERENDE CAMERA
In The Event van filmmaker Sergei Loznitsa ontstaat de gemeenschap voor de ogen van de kijker. Zonder commentaar, zonder duidende interviews, zien we hoe de inwoners van Leningrad het nieuws van de mislukte coup van augustus 1991 verwerken. Een groep communisten probeerde president Gorbatsjov af te zetten,maar faalde. Het einde van de Sovjet-Unie tekent zich af. Groepjes mensen die aan het begin van de film nog passief staan te luisteren naar het laatste nieuws over de putsch, worden steeds hongeriger naar verandering. Gedurende de film zwellen ze aan tot een massa van duizenden die in de regen staan te demonstreren. “Zij (de coupplegers) zijn gewend om met menigtes om te gaan”, spreekt een van de leiders de demonstranten toe. “Maar vanavond zijn we geen menigte meer. Vanavond zijn we een natie.” En heel even voelt dat ook zo.